تاريخچه حرم مطهر
امير المؤمنين علي عليه السلام در سال 40 هجري قمري، امام علي(ع) در مسجد كوفه و به هنگام نماز با شمشير زهرآلود ابن ملجم مرادي ضربت مي خورند و دو روز بعد به شهادت مي رسند. از ، امام حسن (ع) منقول است كه اميرالمؤمنين وصيت مي فرمايند مراسم غسل مرا مخفيانه و با حضور تني چند از اصحاب خاص انجام داده، سپس تو و برادرت امام حسين (ع) فقط عقب تابوت را بلند كنيد زيرا جلوي آن را ملائك مقرب الهي بلند خواهند كرد. از مسيري كه ملائك مي پيمايند پيروي كنيد و هر كجا كه تابوت به زمين نشست، پس از
اقامه نماز ميت، كمي خاك را كنار بزنيد، قبري را كه حضرت نوح (ع) براي من آماده كرده است خواهيد يافت. امام حسن عليه السلام و ساير افراد حاضر چنين مي كنند و تا 150 سال تنها تعداد انگشت شماري از اصحاب خاص ائمه محل دقيق قبر ايشان را مي دانستند. تمامي روايات بر اين امر تاكيد دارد كه قبر حضرت
آدم ابوالبشر و حضرت نوح و حضرت علي عليه السلام هر سه در كنار هم واقع هستند.
آشكار شدن قبر مطهر اميرالمؤمنين عليه السلام در زمان امام صادق (ع) و امام موسي كاظم عليه السلام بود . از عبدالله حازم اين طور ذكر شده : روزي با هارون از كوفه بيرون رفتيم بجانب غريين (ناحيه الغري يا پشت كوفه ) پس آهواني ديديم بازها و سگهاي شكاري را به جانب آنها روانه كرديم ساعتي آهوان را دوانيديم آهوان پس از دويدن زيا د پناه بردند به تپه اي و بازها و سگهاي شكاري برگشتند هارون متعجب شد پس آهوان از تپه بيرون آمدند دو دفعه بازها و سگها بسوي آنها مراجعت كردند . دفعۀ ديگر نيز آهوان به همان پشته پناه بردند هارون خيلي تعجب كرد ودستور داد پيرمردي از بني اسد را آوردند گفت خبر بده مرا كه اين پشته چيست پيرمرد گفت خبر داد به من پدرم از پدرانش كه در اين پشته قبر حضرت علي بن ابي طالب عليه السلام است و خداوند او را حرم امن قرار داده هيچ چيز به او پناه نمي برد مگر اينكه در امان است و پيرمرد گفت پدرم مرا به اين موضع مي آورد و زيارت مي كرد و مي گفت من با حضرت صادق عليه السلام به زيارت اين مكان آمديم و آن جناب مي فرمود من با پدرم حضرت باقر عليه السلام به زيارت اين مكان آمديم و پدرم حضرت باقر عليه السلام مي فرمود من با پدرم حضرت علي بن الحسين عليه السلام به زيارت اين مكان آمديم و علي بن الحسين عليه السلام مي فرمود من با پدرم حسين بن علي عليه السلام به زيارت اين مكان آمديم و حسين بن علي عليه السلام مي فرمود در اين مكان موضع قبر اميرالمؤمنين عليه السلام است پس هارون از مركب خود فرود آمد و آب طلبيد وضو گرفت و در آن پشته نماز كرد و دعا كرد و گريست و خود را بخاك ماليد و امركرد قبه اي در آنجا بنا كنند كه چهار در داشته باشد و اين اولين بناي حرم اميرالمؤمنين عليه السلام بود
هارون همچون برخي ديگر از حكام عباسي در اوايل حكومت خود سعي داشته است خود را از خاندان نزديكان پيامبر معرفي كند. به همين منظور وي اولين بقعه بر سر قبر مطهر را در سال 175 ه.ق. بنا مي كند و اين در حقيقت باعث پيدايش هسته اوليه شهر نجف مي گردد.
توسعه حرم و شهر
عضدالدوله ديلمي در قرن 4 ه.ق. ضمن تجديد بناي حرم مطهر، شهر نجف را هم بنا مي نمايد. هم اكنون در حرم شريف مسجدي كوچك به نام عمران بن شاهين، از رجال عهد ديلمي موجود است كه تاريخ قرن 4 را دارد. آنچه ما مي دانيم اين ا ست كه عضدالدوله اهتمام خاص بر ساخت مدارس شيعي در بلاد تحت حكومت خود داشته و بنا بر اين احتمالا وي در نجف نيز مدرسه يا مدارسي را تاسيس نموده است. شيخ طوسي كه به شيخ الطائفه ملقب است و يكي از بزرگترين علماي شيعه است در سال 448 ه.ق. ساكن نجف شده و حوزه علميه تاسيس مي كند. مكتب علمي شيخ طوسي در نجف اشرف باقي مانده، از آن تاريخ نجف قطب علمي جهان تشيع مي گردد و از اقصي نقاط جهان تشيع، طلاب و علما به نجف مي شتابند. از همان زمان خزانه (كتابخانه) اهميت و رونق خاص مي يابد و عموم نويسندگان يك نسخه خطي از كتاب خود را به آن پيشكش مي كرده اند. متاسفانه اكثر اين نسخ در قرن هشتم به دليل آتش سوزي در حرم شريف طعمه حريق مي شوند. ابن بطوطه، جهانگرد مسلمان قرن هفتم از مدرسه پر رونقي در جوار حرم ياد مي كند كه در آن تا سه شبانه روز به رايگان از زوار پذيرايي مي كرده اند. بناي حرم حيدري تا كنون 6 بار ويران شده است و آنچه الان موجود است هفتمين بنا و يادگار از زمان شاه اسماعيل صفوي است.
توصيف حرم مطهر:
آستان مقدّس حضرت علي(عليه السلام) در مركز شهر قرار دارد كه از يك گنبد طلايي عظيم و يك گنبد خانه و رواقهاي متعدد و يك صحن، با برخي ضمائم تشكيل شده است. نخستين ساختمان حرم مطهر در دوران هارون الرشيد عباسي بنا گرديد و پس از آن همواره در حال تجديد و عمران و توسعه بوده است. ساختمان امروزي از آثار صفويه است. قبر مطهر در زير گنبد بلندي است كه سرتاسر آن طلاپوش است و اطراف قبر روضه اي است كه طول هرضلع آن 13 متر است .گنبد عظيم و ايوان روحبخش آن، به دستور نادرشاه افشار با خشتهاي طلايي تزيين شده. آيينه كاري حرم به وسيله هنرمنداني از اصفهان در سالهاي دهه چهل شمسي انجام گرفت. قبر مطهر حضرت، درون صندوقي از خاتم و ضريحي نقره اي قرار دارد; صندوق خاتم از ساخته هاي دوران شاه اسماعيل صفوي است و از نفايس روزگار بشمار مي رود. ضريح مطهر توسط هنرمندان هندي و چيني در سال 1345 هـ . ق. در هند به همت رهبر شيعيان اسماعيلي ساخته و تقديم حرم مطهر گرديده است و در چهارسوي روضه مطهر رواقهاي مسقفي وجود دارد در سمت شرقي روضه ايوان طلا قرار دارد كه در دو سوي آن دو مناره طلا قرار گرفته اند.
گرداگرد مرقد منور را از چهار سو رواق در بر گرفته است كه همگي به زيباترين شكل توسط هنرمندان ايران تزيين يافته است.
روضه شريف:
قبر مطهر حضرت علي عليه السلام در وسط روضه مربعي شكل شريف قرار گرفته و بر بالاي قبر مطهر دو گنبد خارجي و داخلي وجود دارد. گنبد خارجي نوك تيز بوده و ارتفاع آن از سطح ضريح 42 متر و قطر آن 16متري وارتفاع گنبد داخلي از سطح ضريح 35 متر و قطر آن 12 متر است.
سطح خارجي گنبد قبلا كاشيكاري بود و نادرشاه پس از مشرف شدن به زيارت حرم مطهر، دستور داد گنبد و ايوان و گلدسته را طلاكاري كنند.
روضه شريفه شش درب دارد. دو در غربي به رواق منتهي نمي شود زيرا كه در پشت آن پنجره اي از نقره قرار گرفته است. دو در شرقي به سمت رواق مقابل و ايوان طلا منتهي مي شود و دو در شمالي كه در پشت سرامام قرار گرفته و به رواق منتهي مي شود
صحن حرم مطهر :
حرم مطهر داراي صحن بسيار بزرگ و دلگشايي است كه اطراف مرقد مطهر را در برگرفته است. اين صحن از ساخته هاي دوران صفوي است كه نماي آن با كاشيهاي خشتي زيبايي تزيين يافته و داراي دو ويژگي منحصر بفرد است: نخست آن كه: در تمام فصول سال، هنگام ظهر شرعي، سايه از سمت شرق از ميان مي رود.
دوّم آن كه: همواره نخستين اشعه آفتاب هنگام بامداد از ميان بازار بزرگ شهر گذشته و پس از عبور از دروازه صحن به ضريح مقدّس مي تابد.
در گرداگرد صحن مطهر اتاقهايي قرار دارد كه همگي آرامگاه بزرگان است
اطراف صحن شريف را ديواري مربع شكل قرار گرفته كه طول هريك از دو ضلع غربي و شرقي آن از خارج 84متر و از داخل 77 متر است. ضلع شمال آن از خارج 74 و از داخل 72 متر طول دارد. ارتفاع ديوار 17متر بود و از دو طبقه تشكيل شده است.
طبق اول از 54 ايوان سقف دار تشكيل شده كه در مقدمه آنها حجره اي است كه قبر يكي از مشاهير در آن قرار دارد. طبقه دوم حدود 78 حجره دارد كه محل سكونت طلبه ها بوده و ديوارهاي آن كاشيكاري است و بر بالاي آن كتيبه هايي از آيات قرآن وجود دارد.
كف صحن با سنگ مرمر پوشيده شده است و پنج درب دارد كه عبارتند از :
1- باب الكبير يا درب بزرگ: كه رو به بازار است و بر بالاي آن ساعتي نصب شده است.
2- باب مسلم بن عقيل: در سمت راست باب الكبير واقع شده و در اصلي محسوب نمي شود.
3- باب الطوسي: اين در رو به به قبر شيخ طوسي باز مي شود.
4- باب القبله: در قبله است كه كوچكترين در صحن به شمار مي رود.
5- باب السلطاني: كه در سمت غربي صحن قرار گرفته و علت تسميه آن اين است كه درسال 1279 ه. ق و در دوران
عبدالعزيز عثماني افتتاح شد. نام ديگر اين در باب الفرج است زيرا منتهي به مقام امام زمان عج مي شود.
رواق حضرت ابوطالب (ع) :
شايان ذكراست رواق جديد
بارگاه ملكوتي مولي الموحدين امير المومنين حضرت علي (ع) با بهره برداري رسمي از در جديد باب الزهرا (س) در عيد سعيد غدير خم سال 90 به روي زائران گشوده شد.
اين رواق كه به نام مبارك حضرت ابوطالب (ع) مزين شده، 1200 متر مربع وسعت دارد و در جدار غربي رواق اصلي و در بالاي سر حضرت واقع است. نماينده ستاد بازسازي عتبات در نجف اشرف، رواق جديد را بزرگترين رواق حرم مطهر مولا علي (ع) توصيف كرد كه ساخت آن چهار سال طول كشيد. وي گفت: با بهره برداري از رواق جديد، ظرفيت حضور زائران در جوار
بارگاه ملكوتي حضرت علي (ع) به طور چشمگيري افزايش يافته است. رواق جديد
بارگاه مولاي متقيان داراي هشتاد ستون است كه به صورت چهارتايي در كنار يكديگر قرار گرفته و با بهترين نوع سنگ مرمر سبز پوشيده شده است.
گچ كاري و آئينه كاري رواق جديد به دست هنرمندان چيره دست ايراني انجام يافته است .
صحن حضرت فاطمه زهرا (س)
در فاصله بين صافي صفا تا حرم مطهر و در امتداد اضلاع حرم و در سمت ضلع شرقي آن فضاي وسيعي است كه براي احداث صحن حضرت فاطمه (س) در نظرگرفته شده و طرح عظيم صحن مطهر با زير بناي 218 هزار متر مربع در چهار طبقه و در حال اجرا است كه تاكنون دو طبقه آن تكميل شده است.
طراحي و نقشه معماري ساخت اين صحن عظيم را استادان مجرب دانشكده معماري دانشگاه شهيد بهشتي انجام داده اند .عمليات ساخت اين صحن شامل فضاهاي زيارتي و غيرزيارتي همچون مهمانسرا، شبستان، كتابخانه، واحدهاي خدماتي، پاركينگ و موزه است.
با احداث اين صحن فضاي وسيعي براي حضور زائران بويژه در ايام زيارتي مولي الموحدين فراهم مي گردد .
گلدسته ها :
گلدسته هاي حرم در دو گوشه ايوان و در سمت شرقي روضه شريف قرار گرفته اند و قطر هركدام از آنها 5/2 م تر و ارتفاع هركدام 35متر است.
رواق حرم مطهر:
رواقها چهار سوي روضه مطهر را فرا گرفته اند و همگي آنها مفروش بوده و ديواره ي آن به ديوار روضه شريف متصل است.
رواق سه در دارد: دو در از آنها روي يكديگرند و عبارتند از در شمالي و در جنوبي، در شمالي مقابل در صحن است كه به نام باب الطوسي معروف است و در جنوبي مقابل باب القبله است. اين در از نقره ساخته شده و آب طلا داده شده است و در سال 1341ه.ق نصب شده است.
حرم مطهر، داراي برخي بيوتات ضميمه است كه عبارتند از:
الف ـ مسجد عمران بن شاهين، كه در دالان منتهي به باب الطوسي قرار گرفته است. اين مسجد كهن، از بناهاي عمران بن شاهين، حاكم جنوب عراق در نيمه قرن چهارم هجري است.
ب ـ مسجد خضراء، در زاويه شمال شرقي صحن است كه داراي تاريخ كهن مي باشد. اين مسجد در سال 1385 هـ . به طرز زيبايي بازسازي گرديد و دهها سال يكي از مراكز اصلي تدريس در حوزه علميه نجف بشمار مي رفت.
ج ـ تكيه بَكتاشيها، اين تكيه در دوره حاكميت عثمانيان بر عراق ساخته شده و محل تجمع و برگزاري مراسم صوفيان بكتاشي تُرك بوده است. ساختمان اين تكيه كه امروزه به انبار آستانه تبديل شده در شمال غرب صحن واقع است.
د ـ مسجد بالاسر، در دالان سمت غربي صحن قرار گرفته و در محراب آن قطعاتي از كاشيهاي خشتي متعلق به قرن ششم هجري به چشم مي خورد.