مشعرالحرام يا مزدلفه

۱. در قرآن
خداوند در قرآن از اين سرزمين ياد كرده است:
(لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكُرُوا اللهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ وَ اذْكُرُوهُ كَما هَداكُمْ وَ إِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّينَ ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النَّاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا اللهَ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ)
۲. موقعيت
اين سرزمين كه در محدوده حرم است، درّه ‏اى است كم وسعت كه بين عرفات و منا واقع شده و طول آن تقريباً چهار كيلومتر است. در اين منطقه مسجدى است بسيار وسيع كه آن را «مسجد مزدلفه» مى‏ خوانند.
مشعرالحرام يا مزدلفه، پس از وادى يا درّه «مئذمين» قرار دارد. حجاج بايد بعد از غروب روز عرفه؛ يعنى پس از پايان وقوف اختيارى در عرفات، به اين سمت حركت كنند تا از آن هنگام تا طلوع آفتاب روز دهم ذى حجه - همان روز-، اعمال مخصوص اين مكان را انجام دهند. وقوف در اين مدت از اركان حج است.
۲. ۱. مأزمين
حُجاج در راه بازگشت از عرفات به سوى مكه، از وادى مأزَمَيْن مى ‏گذرند كه ميان دو كوه است. «مأزم» به معناى راه تنگ و به عبارت ديگر، تنگه است، اين اشاره به دو راه رفت و برگشتِ تنگِ اين ناحيه دارد. حاجى با عبور از اين وادى، به مزدلفه يا سرزمينِ مشعرالحرام مى ‏رسد.
۳. محدوده مشعر
محدوده مزدلفه با تابلوهاى‏ بسيار بزرگى معين شده و با جمله «بداية مزدلفه» يا «نهاية مزدلفه» مى‏ توان حدود آن را شناخت. طول آن حدود ۴۰۰۰ متر و مساحت آن ۵/ ۱۲كيلومتر است. براى مشعرالحرام و مزدلفه محدوده ‏اى مشخص كرده‏ اند، در حقيقت مشعر به سرزمين مشخص در انتهاى مزدلفه گفته مى‏ شود و نام كوهى است كه تا وادى يا درّه «مُحَسِّر» امتداد مى‏ يابد. در اين مكان ضمن بيتوته و عبادت در شب مى‏ توان سنگ‏ريزه ‏هايى را كه به لحاظ شكل و نوع، تنها در اين منطقه يافت مى ‏شود براى رمى جمرات در منا جمع ‏آورى كرد.
۴. وجه تسميه
در وجه تسميه آن، مطالب فراوانى‏ گفته شده؛ از جمله ‏اين كه:
• مَشْعَر اسم مكان شعور است و در اين سرزمين بايد پس از شناخت در عرفات به شعور و آگاهى رسيد.
• مزدلفه كه نام ديگر آن است، اسم فاعل از ازدلاف، به معناى تقدم يا نزديكى و برگرفته از «زُلَف» است؛ زيرا مردم در اين مكان به خدا تقرّب پيدا مى‏ كنند يا حجاج در اين مكان اجتماع كرده و به هم نزديك مى‏ شوند. نام‏گذارى اين نقطه مزدلفه، يعنى محل ازدحام مردم، به دليل اجتماع تمامى حجاج در شب دهم ذى حجه در آنجاست.
• از امام صادق عليه السلام نقل شده است: جبرئيل‏ پس از پايان وقوف در عرفات، به ابراهيم گفت: «يَا إِبْرَاهِيمُ ازْدَلِفْ إِلَى الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ…» و به همين علت اين مكان را مزدلفه ناميدند. مشعر در محدوده حرم واقع شده و به همين علت آن را مشعرالحرام گويند.
• معاوية بن عمّار، از حضرت صادق عليه السلام نقل كرده كه فرمود: مزدلفه را به اين خاطر مزدلفه ناميدند كه حاجى‏‌ها از عرفات به سويش كوچ مى‏ كنند.
• امام صادق عليه السلام فرمود: به مشعر، «جمع» گفته مى ‏شود، چون حضرت آدم عليه السلام بين نماز مغرب و عشاء جمع كرد. و «ابطح» گفته مى ‏شود، چون آدم عليه السلام مأمور شد در مسيلِ مشعر، تا طلوع صبح بماند. سپس مأمور شد كه از كوهِ مشعر بالا رود و چون خورشيد بر او تابيد، به گناهش اعتراف كند و آدم عليه السلام چنان كرد و اين اعتراف سنّتى در ميان فرزندانش قرار داده شد. سپس آدم عليه السلام قربانى كرد، خداوند آتشى از آسمان فرستاد و قربانى آدم عليه السلام را گرفت.
۵. در روايات‏
• سنن أبى داوود به نقل از ابن عبّاس: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله، با آرامش، در حالى كه اسامه پشت سرش سوار بود، از عرفات كوچ كرد و فرمود: «اى مردم! آرامش داشته باشيد. نيكى آن نيست كه اسب و شتر را تند برانيد». نديدم كه مَركب پيامبر صلى الله عليه و آله گام‏ هايش را به تاخت، بالا آورد و بدود، تا آن كه به جمع‏ رسيد.
• صحيح البخارى- به نقل از ابن عبّاس-: روز عرفه، همراه پيامبرصلى الله عليه و آله از عرفات كوچ كردم. پيامبر صلى الله عليه و آله از پشتِ سرش سر و صداى بسيارى شنيد كه بر شتران مى ‏زدند و سر و صدا مى‏ كردند. با شلّاقى كه در دستش بود، به آنان اشاره كرد و فرمود: «اى مردم! آرامش داشته باشيد. نيكى، در تند تاختن نيست».
• امام باقرعليه السلام مى‏فرمايد: «حشرات و جانوران مشعر از همه بيابان‌ها بيشتر است، اما چون شب هشتم فرا مى‏ رسد منادى فرياد مى‏ زند: اى حشرات و جانوران، از ميهمانان و زائران خانه خدا دور شويد. سپس حشرات از مشعر به كوه هاى اطراف مى ‏روند؛ به طورى كه ديده نشوند و بعد از رفتن حجاج، به جاى خود برمى‏ گردند.»
• امام صادق عليه السلام مى‏فرمايد: «كسى كه از ميان مِأزَمَين با فروتنى و تواضع بگذرد، خداوند گناهانش را مى ‏بخشد، و درهاى آسمان در آن شب بر دعاهاى مؤمنان بسته نمى ‏شود و خداوند مى‏ فرمايد: من پروردگار شمايم و شما بندگان من‏ هستيد، حقّ مرا ادا كرديد و بر من است كه دعاى شما را مستجاب كنم. كسى كه در آن شب از خدا بخواهد گناهانش پاك شود پاك مى‏شود و اگر بخواهد آمرزيده شود آمرزيده مى‏ شود. و چنانچه حاجى در مشعر وقوف كند از گناه خارج مى‏ شود.»
• امام صادق عليه السلام فرمود: «مشركان، پيش از غروب آفتابْ كوچ مى‏ كردند؛ ولى پيامبر خدا با آنان، مخالفت كرد و پس از غروب، كوچ كرد». [سپس‏] امام صادق عليه السلام فرمود: «خورشيد كه غروب كرد، با آرامش و وقار، همراه مردم، كوچ كن و از خداوند، آمرزش بخواه، كه خداوند مى ‏فرمايد: (ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللهَ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ‏؛ آن گاه از آن جا كه مردم كوچ مى ‏كنند، كوچ كنيد و از خدا آمرزش بخواهيد كه خدا، آمرزنده و مهربان است).
• از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى ‏فرمود: «خدايا! از آتش، نجاتم ده» و اين را تكرار مى‏ كرد تا مردم، كوچ مى‏ كردند. گفتم: كوچ نمى‏ كنى؟ مردم رفتند. فرمود: «من، از شلوغى بيم دارم. مى ‏ترسم كه در آزردن مردم، شريك شوم».
• امام صادق عليه السلام: هركس بر مأزمين (دو تنگه سرِ راه مَشعر) بگذرد و در دلش تكبّر نباشد، خداوند [با نظر رحمت‏] به او مى ‏نگرد. پرسيدم: كِبر چيست؟ فرمود: «مردم را برنجاند و حق را نپذيرد». و فرمود: «دو فرشته گمارده شده در مأزمين مى‏ گويند: « خدايا! به سلامت دار! به سلامت دار!» ».
۶. وقوف در مشعر
قريش قبل از اسلام در مشعر بيتوته نمى‏ كردند. خداوند بر اساس آيه ياد شده فرمان داد تا آنان نيز همانند ساير حجاج در مشعر حاضر شوند.
۷. ادب حضور در مشعر
• پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: همه جاى مُزدَلفه، موقف است. از وادى محسّر بالاتر برويد.
• پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كس اين چهار شب را شب زنده ‏دارى كند، بهشت براى او واجب است: شبِ تَرْويه، شب عرفه، شب عيد قربان، و شب عيد فطر.
• به امير مؤمنان گفتند: چرا مشعر الحرام، در حرم قرار داده شد؟ فرمود: «چون خداوند به زائران، اجازه ورود داده و آنان را در آستانه در دوم، نگه داشته است. چون ناله و دعايشان طول بكشد، به آنان اجازه مى‏ دهد كه قربانى خود را پيش آورند. و چون آلودگى خود را رها كنند و از گناهانى كه ميان خدا و آنان حجاب بود، پاك شوند، به آنان اجازه مى‏ دهد كه با پاكى، به زيارت بيايند.
• امام صادق عليه السلام: نماز مغرب را نخوان، تا به مشعر برسى و مغرب و عشا را با يك اذان و دو اقامه، آن جا بخوانى. در دل آن وادى، سمت راست جاده و نزديك مشعر، فرود آى.
• با آرامش به طرف مشعرالحرام روانه شود، استغفار كرده و دعاهاي وارده را بخواند، و بسيار بگويد: «اللهمّ أعتقنى من النّار».
• مستحب است تا بتواند آن شب را به عبادت و اطاعت الهى سپرى كند، و در روايت است كه درهاى آسمان در اين شب بسته نمى ‏شود و صداى مؤمنين بالا مى‏ رود و خداوند مى‏ فرمايد: من خداوند شمايم و شما بندگان من هستيد، ادا كرديد حقّ مرا، بر من لازم است كه اجابت نمايم دعاهاى شما را، پس تمام گناهان يا قسمتى از آن را مى‏ آمرزد.
• مستحب است براى وقوف در مشعرالحرام غسل كند و با وضو باشد و حمد و ثناى الهى به جاى آورد و و دعاهاي وارده را بخواند و براى خود و پدر و مادر و برادران و اهل و فرزندان و مال خويش بسيار دعا كند.
۸. پاداش وقوف در مُزدَلفه‏
• پيامبر خدا صلى الله عليه و آله - در مِنا -: اگر اهل مشعر بدانند كه در آستانه چه كسى فرود آمده و بر چه كسى وارد شده‏ اند، پس از آمرزش‏خواهى، يكديگر را به فضل پروردگارشان، مژده مى ‏دهند.
• سنن ابن ماجة - به نقل از بلال بن رَباح -: صبحگاه مُزدَلفه، پيامبرصلى الله عليه و آله به من فرمود: «اى بلال! مردم را ساكت كن، يا بگو گوش دهند». سپس فرمود: «خداوند، در اين مشعرش بر شما نعمت بخشيد و گنهكارتان را به خاطر نيكوكارتان بخشود و به نيكوكارتان، هر چه طلبيد، بخشيد. با نام خدا حركت كنيد.
• مردى به امام زين العابدين عليه السلام گفت: جهاد و سختى آن را رها كرده‏ اى و به حج و راحتى آن پرداخته ‏اى. امام عليه السلام كه تكيه داده بود، نشست و فرمود: «واى بر تو! آيا سخن پيامبر صلى الله عليه و آله در حجة الوداع، به گوشت نرسيده كه وقتى در عرفات، وقوف كرد، در آستانه غروب آفتاب، فرمود: «اى بلال! به مردم بگو كه گوش فرا دهند. چون به گوش ايستادند، پيامبر خدا فرمود: «امروز، خدايتان بر شما نعمت ارزانى داشت و نيكوكارِ شما را بخشود و شفاعت نيكوكارتان را درباره بدكارتان پذيرفت. كوچ كنيد كه آمرزيده شده‏ ايد».
۹. مسجد مزدلفه
در فاصله شش كيلومترى مسجد نَمِره و پنج كيلومتر و نيمى مسجد خَيْف در منا، مسجد مزدلفه واقع است. اين مسجد در آغاز عهد عباسى، مساحتى حدود چهار هزار متر مربع داشته وتنها حصارى در اطراف آن بوده و سقف نداشته است. اين مسجد بارها بازسازى شده و سلاطين ترك عثمانى نيز در سال ۱۰۷۲ قمرى، آن را بازسازى كردند. در سال ۱۳۹۹ قمرى بناى جديد آن پايان يافت. اكنون مساحت مستطيل شكل آن حدود شش هزار متر مربع است.
مسجد مزدلفه مربع شكل و مساحت اوليه آن حدود ۱۷۰۰ متر مربع و در دوران عباسى به ۴۰۰۰ متر مربع رسيده است. در سال‌هاي اخير حدود ۱۴۰۰ متر مربع بر مساحت آن افزوده شده و تعميراتى نيز در آن صورت پذيرفته است. اكنون حدود ۱۲۰۰۰ نمازگزار در آن جاى مى ‏گيرند. قبله آن، همان جايى است كه پيامبرخدا فرود مى‏ آمدند.
بيشتر حجاج در همين مسجد كه بخشى از مشعر الحرام است نماز عشا را برگزار مى‏ كنند. گفته شده است: در اين مكان جبرئيل عليه السلام بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده و در مورد مشعرالحرام و اهميت و اعمال آن دستورات و آياتى به ايشان ابلاغ كرده است.
۱۰. منابع جهت مطالعه بيشتر:
- آثار اسلامي مكه و مدينه
- تاريخ و آثار اسلامي مكه و مدينه
- حج و عمره در قرآن و حديث
- مقاله فلسفه ‏نامگذارى‏ ها، در مجله ميقات حج
- سرزمين يادها و نشانه‏ ها
- پرسمان قرآنى حج