مسجد خيف‏

۱. كليات
از مساجد بزرگ و با اهميّت در منا، خَيْف است. به زمينى كه ميان دو كوه واقع شده و يا از زمين مرتفع باشد، خيف گويند. به روايتى، هفتاد پيامبر؛ از جمله حضرت آدم عليه السلام در آن‏جا مدفون هستند. پيامبر صلى الله عليه و آله به هنگام حج در اين مسجد حضور مى‏ يافتند و نماز مى‏ گزاردند.
مسجد خَيْف در دامنه كوه صابح واقع شده، مقابل آن و در سمت چپش، جبل قابل است. قريش براى پيمان بستن بر ضد پيامبر صلي الله عليه و آله در نزد آن گرد آمدند.
درباره فلسفه پيدايش آن مسجد، روايت جالب توجهى وجود دارد. در دعاى سمات نيز به اين مسجد اشاره شده است.
۲. وجه تسميه
• خَيْف‏ (به فتح اول و سكون ياء): در لغت به ‏معناى جاى فروتر از درشتى كوه و بلندتر از مسيل آب است. نام مسجد خيف‏ در منا از همين معنا گرفته شده است. اقوال ديگرى نيز در اين ‏باره گفته شده است. خَيف نامى است كه به جاهاى زيادى اضافه مى ‏شود و مشهورترين خيف‏‌ها يكى خَيْف منا است كه مسجد آن به ‏نام مسجد خيف‏ شهرت دارد. گفته‏ اند: خيف منا همان خيف بنى ‏كنانه است. و ديگرى خيف نوح است كه در راه مدينه به بدر قرار دارد.
• خَيْف به محلى گويند كه از شدت كوهستانى بودن آن كاسته شده؛ اما هنوز به صورت دشت در نيامده است. چنين منطقه‏اى در دامنه كوه صفايح قرار گرفته و مسجد خَيف در همين‏جا ساخته شده است.
• همچنين خيف به زمينى گفته مى‏شود كه اطرافش مَسيل و بلندتر از وادى باشد و در عين حال‏ ميان دو كوه قرار گيرد.
۳. فضيلت مسجد خيف
نماز گزاردن در اين مسجد فضيلت فراوان دارد و در آن خصوص سفارش‏ هاى زيادى شده است؛ از جمله مجاهد گويد: «هفتاد و پنج پيامبر براى زيارت بيت‏ الله آمده و همه در مسجد منا (خَيف) نماز گزارده ‏اند؛ پس اگر توان خواندن نماز در مسجد منا دارى، از آن غفلت نكن».
۴. در روايات
• پيامبر صلى الله عليه و آله ايّام حج در اين محل نماز مى‏ گزارد.
• در روايات پيشوايان معصوم عليه السلام توصيه شده است كه: كسى كه در منا است، بكوشد تا نمازهايش را در مسجد خيف بخواند، چرا كه در آن هفتاد پيامبر نماز خوانده ‏اند.
• در نقلى هم آمده كه مسجد خيف مدفن آدم عليه السلام بوده است، چنان كه قبر حوا در جده است.
• امام صادق عليه السلام فرمود: در مسجد خيف كه مسجدى در منا است، نماز بگزاريد. مسجد (محل نماز) رسول خدا صلي الله عليه و آله در زمان حياتشان نزديك مناره مسجد به سمت قبله و چپ و راست آن تا سى ذراع بوده است… اگر توانستيد در آنجا نماز بخوانيد، چنين كنيد كه هزار پيامبر صلي الله عليه و آله در آنجا نماز خوانده ‏اند.
• امام صادق عليه السلام فرمود: «هفتصد پيامبر در مسجد خيف نماز خوانده ‏اند.»
• و همچنين بنا به روايتى هفتاد پيامبر از جمله حضرت آدم در اين مسجد مدفونند.
۵. جايگاه نماز پيامبر در مسجد خيف
در دوران عثمانى، گنبدى بزرگ در محلّ نماز رسول الله صلى الله عليه و آله قرار دادند و محرابى ساختند تا علامت خيمه و نمازگاه پيامبر صلى الله عليه و آله باشد. در بازسازى و توسعه دوران سعودى، اين گنبد و محراب برداشته شد.
۶. برخي وقايع تاريخي مهم در مسجد خيف
• مى‏ دانيم كه در سال پنجم هجرت، مشركان مكه به تحريك يهوديان، پيمان اتحادى را با برخى از قبايل عرب امضا كردند تا به مدينه حمله كنند و ريشه اسلام را از اساس بركنند. محلى كه آنان براى امضاى اين پيمان انتخاب كردند، جايى بود كه بعدها مسجد خيف در آنجا بنا گرديد. اين بدان معنى است كه در محل پيمان مشركان بر ضدّ اسلام، مسجدى بنا شد تا شكست اتحاد قريش با قبايل عرب را يادگار باشد.
• بر اساس برخى روايات، مسجد خَيف شاهد خطبه مهم رسول خدا صلي الله عليه و آله در حَجّةالوداع‏ بوده است كه متن آن خطبه در روايات نقل شده است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله خود درباره ابلاغ اين پيام در اين مرحله مى‏فرمايد: «جبرئيل در مسجد خيف‏ بر من نازل شد و امر كرد كه على را به ولايت بر مردم برگزينم، خداوند مرا به رسالتى برانگيخت و ترسيدم با ابلاغ اين مأموريت مرا تكذيب كنند، چون به عهد جاهليت نزديك ‏اند، چگونه بر آنان خبر دهم كه پسر عمويم ولىّ شماست تا اين كه دستور الهى رسيد كه در اين مكان حتماً بايد اين پيام را ابلاغ كنى و هشدار داد كه اگر ابلاغ نكنم مرا مجازات خواهد كرد و از بيم مردم مرا ضمانت كرد. و بر من وحى نمود كه‏ يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ…
۷. در تاريخ
مسجد خيف از دير زمان بنا شده و از قرن سوّم، نخستين گزارش‏هاى تاريخى آن را، در دست داريم. مورّخان نوشته ‏اند كه در سال ۲۴۰ قمرى سيل آن را تخريب كرد، سپس بر جاى آن مسجدى بنا گرديد و سيل ‏بندى ساخته شد تا حفاظ مسجد باشد. طول مسجد تا اين دوران ۱۲۰ متر و عرض آن ۵۵ متر بود كه مجموع مساحت آن، بيش از ۶۳۸۰ متر مربع شد. اين مساحت، مسجد خيف را در زمره بزرگترين مساجد شبه ‏جزيره قرار داد كه حتى از مسجدالحرام نيز در آن زمان بزرگتر بود.
در اطراف مسجد خيف، رواق‏ هاى كوچكى نيز بوده است. اين مسجد در سال ۵۵۶ قمرى به دست جمال الدين اصفهانى وزير موصل و شام بازسازى شد. مسجد خيف در قرن نهم هجرى بناى با شكوهى داشته است.
مسجد خيف در سال ۸۷۴ توسط سلطان قايتباى از سلاطين مملوكى مصر پس از آن كه خرابى‏ هاى فراوانى بر آن وارد آمده بود، بازسازى شده ديوارهاى آن از سنگ و گچ ساخته شد. همچنين روى محراب آن قبه بزرگ مرتفعى ساخته شد، چنان‏كه در ميانه مسجد نيز قبه‏ اى ساخته شد.
بناى كهنه و عظيم مسجد تا عصر اخير بود، اما از رنگ و آب افتاده و تنها يك چهار ديوارى بود كه وسط آن بقعه ‏اى بوده است كه مناره هم داشته و مشهور به مقام ابراهيم بوده است.
۸. آداب مسجد خيف
مرحوم شيخ عباس قمى در مفاتيح نوشته است: كنار مناره، نماز مستحبى (۶ ركعت) خوانده شود. در آن زمان كف مسجد، شنى بوده است. برخى هم آن را محلى مى‏ دانند كه رسول خدا صلي الله عليه و آله در آنجا نماز گزارده است.
۹. در حال حاضر
بازسازى اخير مسجد در سال ۱۳۹۲ قمرى با بنايى بزرگ و رواق‏ هاى متعدد و مساحتى حدود ۲۳۶۶۰ متر مربع انجام گرفته است. طول اين مسجد ۱۸۲ و عرض آن ۱۳۰ متر است.
درِ اين مسجد تنها در ايام بيتوته در منا باز است و در طول سال تقريبا مسدود است. متأسفانه در آن ايام هم، محل استراحت افراد بى‏ سرپناه بوده و هيچ جاى عبادت در آن نيست. تنها در وقت نماز امكان خواندن نماز در آن هست.
تا دوران عثمانى‏ تنها نمازگاه پيامبر صلى الله عليه و آله و برخى از ديوارهاى مسجد داراى سقف و شبستان بوده ولى در دوران اخير همه آن مسقف شد. در سال ۱۴۰۷ ق. طرح توسعه و تكميل مسجد آغاز و مساحت آن به حدود چهار برابر قبل؛ يعنى ۲۵ هزار متر مربع رسيد كه نزديك به ۳۰ هزار نمازگزار را در خود جاى مى‏دهد. امروزه چهار مناره آن، كه بسيار از يكديگر فاصله دارند، در كنار كوه، در مسير جمرات سه‏ گانه جلوه زيبايى به مسجد بخشيده ‏اند.
۱۰. منابع جهت مطالعه بيشتر:
- حج و عمره در قرآن و حديث
- آثار اسلامي مكه و مكدينه
- تاريخ و آثار اسلامي مكه و مدينه
- مقالات مجله ميقات حج درباره جمرات
- حجاز در صدر اسلام
- سيرى در اماكن سرزمين وحى
- شفاء الغرام