تاريخ بارگاه ميثم تمّار
لويس ماسينيون دركتابش، آنجا كه به ثبت مشاهدات خود در سفر به كوفه، مي‌پردازد مينويسد:
«... و از آنجا به سمت تّپه‌هايي كه در سمت جنوب قرار داشت و نامشان قصر الإماره، بيت علي و قبر ميثم تمّار بود رفتم.»1
ماسينيون مينويسد: در تاريخ 10 مارس سال 1934 ميلادي به اين سفر رفته و اين بدان معني است كه قبر ميثم تمّار از گذشته، ساخته و معمور بوده است، هر چند كتب مربوط به معرّفي آثار تاريخي و سرگذشتنامه‌ها نتوانسته‌اند بهطور دقيق حدود آن را معيّن كنند.
شيخ محمّد حسين مظفّر،
بارگاه ميثم را اين گونه توصيف مي‌كند:
«امروزه بر فراز قبر ميثم، گنبدي كوچك است كه همسايگان و مجاوران مسجد كوفه و حتّي كساني كه بالغ بر هشتاد سال سن دارند، از زمان ساخت آن بي‌خبرند. زير گنبد و داخل ساختماني كه گرداگرد قبر قرار گرفته نيز نوشته يا نقشي نيست كه از روي آن، زمان ساختش را دانست. اخيراً حاج عبّاس ناجي نجفي ـ وفّقه الله ـ اين گنبد را كاشي كاري نموده است. ديواري كه صحن اطراف قبر را احاطه كرده نيز به دست سيّد عطاء الله ارومي كه از اهالي اروميّة آذربايجان و يكي از طلاّب علوم ديني نجف اشرف است ساخته شده و حدود پنجاه سال از بناي آن مي‌گذرد. ايواني كه امروزه جلوي اتاق قبر ميثم است را نيز او ساخته و اتاق و گنبد را هم او مرمّت كرده است و كما كان از او آثار ديگري هم درمسجد و اطراف آن مشاهده ميشود و اين براساس گفته‌هايي كي از پير مرداني است كه خادم مسجد كوفه است وخودش در دوران نوجواني يكي از كساني بوده كه به عنوان كارگر در اين ساخت وساز مشاركت داشته است.»
شيخ محمّد حسين مظفّر در ادامة توضيحاتش مي‌‌گويد:
«روي قبر، سكوّيي بوده و روي آن سكّو، تخته سنگي بوده كه نام ميثم و اين كه از ياران امير المؤمنين علي عليه السلام بوده، بر آن منقوش بوده است. اين سكّو و آن تخته سنگ اكنون در زير صندوقي چوبي است كه حاج خضر سيّاب نجفي ـ وفّقه الله ـ آن را ساخته و بر روي آن نوشته است: قبر ياور امير المؤمين، ميثم بن يحياي تمّار، سال 1360 هجري...»
او باز اين گونه ادامه مي‌دهد كه:
«گرداگرد قبر ديواري قديمي بوده كه در حدود پنج متريِ اتاقِ قبر قرار داشته و كافي است كه درآن فاصله، خاك را اندكي كنار بزنيد تا پِيِ آن را ببينيد. اين مطلب را شيخ طعمه بن شيخ ياسين، كليدار قبر مسلم بن عقيل عليه السلام به من گفت. پهناي پيِ اين ديوار كه طرف شرقيِ آن پيداست، حدود يك‌متر است. او همچنين به من گفت كه در ضلع شرقي، ميان ديوار قديم و ديوار جديد، قبرهايي قديمي وجود دارد و اينها شواهد ديگري است بر اين كه اين جا قبر ميثم تمّار است.»2
شيخ محمّد حرز الدّين دركتاب «مَرِاقد المَعارف»، در بارة قبر ميثم بهطور اشاره مينويسد:
«مرقد او در كوفه، در جانب غربي مسجد اعظم كوفه و در نزديكي آن و كنار خانة عمرو بن حريث، متوفّاي سال 85 هجري قمري است؛ امروزه مرقد او معمور و برپا است و بر فراز آن گنبدي است سپيد، با حجم و ارتفاعي متوسّط و در ميان حرمي ساده».3
تاريخِ آغاز كار بازسازي، 26 ژون سال 1962، مطابق با سال 1382 هجري قمري و تاريخ اتمام آن، 4 نوامبر 1968، مطابق با 1388 هجري قمري بوده است. او براي ميثم تمّار حرمي ساخت و بر روي آن گنبدي بلند بالا بنا كرد و آن را با كاشيِ فيروزه‌اي پوشانيد و در اطراف مرقد او رواقهايي براي زائران برپا نمود. نيز وي جلوي مرقد ميثم، ايواني شرقي، متناسب با ارتفاع بناي حرم ساخت كه بر سَر درِ آن، با خطّ ثُلثِ نماياني چهار بيت زير، سرودة مورّخ جليل، علاّمه سيّد محمّد حسيني حلّي، نوشته شده است. در اين شعر به تاريخ بازسازي آن مرقد شريف نيز اشاره شده است.
من يزرع الخير سيجني غداً خيراً و يبقي بعده مقتدي
و لم ينله غير من قد غدا متنهجاً نهج (رشاد) الهدي
فكم له من عمل صالح لصوته في كلّ ناديٍ صدي
صان قديم المجد تاريخه «و ميثم التمّار قد جدّداً»
سنه1384ه
آن‌كه خيري بكارد فردا آن را خواهد چيد و پس از آن الگو ميشود و نمي‌رسد به چنين خيري مگر كسي كه* به راه (رشاد) كه راه هدايت است برود. چه بسيارند كارهاي نيك او* سخن او در هر محفلي انعكاسي دارد آن عظمت قديم را در تاريخ حفظ كرد و مزار ميثم تمّار تجديد بنا شد.
بارگاه كنوني ميثم تمّار
امروزه مرقد ميثم تمّار با آن چه شيخ محمّد حرزالدّين گزارش كرده و ما آن را نقل كرديم تفاوت زيادي نكرده و ساختمان، همان ساختمان است و بخش جديدي بدان افزوده نشده است. فقط نماي بيرونيِ پيش رويِ حرم كه مشرف بر ايوان است به ارتفاع يك و نيم متر با سراميك و پس از آن با كاشي كربلايي پوشانده شده است. با اين حال ما مي‌خواهيم جزئيّات بيشتري را دربارة مرقد ميثم بازگو كنيم تا تغييراتي كه در روزهاي آينده پديد خواهد آمد را مستند سازي كرده باشيم؛ به ويژه كه محدودة محيطِ به مرقد، داخل در محدودة طرح بازسازي و نوسازي قرار گرفته است.
مرقد مطّهر ميثم تمّار از سمت غرب، مشرف به خيابان كوفه است، ولي ورودي آن در سمت شمال قرار گرفته و در آينده، ورودي جديدي ساخته خواهد شد كه هم مشرف به سمت جنوب است و هم مشرف به خياباني فرعي كه به برخي محلاّت شهر كوفه منتهي ميشود.
مرقد، در وسط صحن قرار گرفته و متشكّل از ايواني بيروني است كه به يك ورودي مركزي با عرض تقريباً شش متر منتهي ميشود كه بر بالاي آن با كاشي كربلايي اين آيه شريفه نوشته شده است:"وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ".4 بر بالاي ايوان نيز اين آية شريفه نوشته به چشم ميخورد: "فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ...".5 اين ايوان مشرف به صحن است و حصاري آهنين آنها را از هم جدا كرده است. در دو سوي ورودي اصلي، دو قطعه كاشي كربلايي قرار دارد كه زيارت نامة ميثم تمّار بر آن نوشته شده و كفشداري كوچكي نيز در سمت چپ مدخل حرم واقع است.
صندوق قبر در وسط قسمت داخلي حرم قرار گرفته است. اين صندوقِ قديمي از جنس آهن و مستطيلي به ابعاد 2 متر در 5/2 متر است كه بر بالاي بدنة آن آياتي از قرآن حك شده و داخل آن صندوق چوبي است كه درست روي قبر مطهّر قرار گرفته است.
داخل گنبد آينه كاري شده و گرداگرد طوق داخلي آن در فواصل مساوي، اسامي امامان معصوم عليهم السلام نقش بسته‌اند. ارتفاع و قطر اين گنبد حدود پنج‌متر است و ستونهاي آن در داخل ديوارهاي اصلي حرم تعبيه شده‌اند و به همين خاطر، فضاي كلّي حرم را اشغال كرده‌اند. جدارة خارجي گنبد نيز با كاشي سبز رنگي پوشانده شده كه در خلال آنها قطعاتي از كاشي سفيد با چينشِ هندسيِ زيبايي به كار رفته‌اند.
بخشهاي ديگر حرم عبارتاند از: دو رواق كه يكي ويژة زنان است و از راهِ دري كه مقابل قبر مطهّر قرار گرفته مي‌توان بدان وارد شد و به رواق ديگر كه ويژة مردان است، از دو راه مي‌توان وارد شد؛ يكي از آنها در سمت مقابل ورودي رواق زنان و ديگري در سمت مقابل ورودي اصلي حرم است. اين ورودي دوم، مدخلي بزرگ، شيشه‌اي و مشبّك با عرض تقريباً پنج متر است و از وسط آن دري به ابعاد تقريباً دو متر باز ميشود.
مساحت حرم و رواقها 20 متر در 15 متر و ارتفاع ديوارها حدود 6 متر است. ديوارهاي حرم با رنگ‌آبي روشني رنگ آميزي شده و مي‌توان گفت كه اين ديوارها از سمت داخل به رنگ آميزي جديدي نياز دارند. ديوارهاي داخلي با كاشي هاي نگارينِ زيبايي پوشانده شده‌اند، ولي سطح آجري ديوارهاي خارجي پيدا است و گويا هيچ گونه رنگ آميزي‌اي نشده است.
زمين حرم، رواقها و ايوان، تماماً با كاشي موزاييك مرغوبي فرش شده‌اند. مساحت حرم بالغ بر 4100 متر مربّع است6 كه نخلهاي پراكنده‌اي اين سو و آن سويآن قد كشيده‌اند و رواقهاي بزرگي گرداگرد آن قرار گرفته‌اند؛ رواقهايي با سقف مشترك و يكپارچه و گشوده به يكديگر كه گويا به تازگي با سراميك پوشانده شده‌اند.
تعداد اين رواق ها به 40 مي رسد. در گوشة جنوب شرقي، مجتمع بهداشتي‌اي قرار دارد كه در آينده تخريب خواهد شد و جاي خود را به يك مجتمع بهداشتي جديد خواهد داد تا به شمار روز افزون اين
بارگاه مبارك، خدمات كافي ارائة كند. ما در ادارة اوقاف شيعيان در استانداري نجف نقشه‌هاي آن را مشاهده كرديم.
زائراني كه به زيارت مرقد مطهّر ميثم تمّار مي‌‌آيند، گورستاني را در پشت اين زيارتگاه مشاهده مي‌كنند كه خياباني باريك ميان آنها فاصله افكنده است. در زمان انتفاضة شعبانيّه سال 1991 ميلادي به دليل آن كه گورستان وادي السّلام در معرض بمباران شديد قرار گرفته بود و مردم نمي‌توانستند مُردگانشان را در آنجا دفن كنند، از اين گورستان استفاده مي‌كردند و ظاهراً به خاطر طرح توسعة كاملي كه اين منطقه شاهد آن خواهد بود، از بين خواهد رفت.
اخيراً ادارة اوقاف شيعيان در استانداري نجف اشرف، اقدام به اجراي پروژه‌اي عمراني با نام «شهرِ سبز» نموده كه هدف آن ايجاد منطقه‌اي با جنبة گردشگري ديني است. محيط تقريبي اين طرح عمراني 2300 متر است كه فعلاً با حصاري احاطه شده و مرقد ميثم تمّار نيز در محدودة آن قرار دارد. اين منطقه از سمت جنوب، از پس از مرقد ميثم تمّار آغاز مي‌گردد و از سمت شمال، به مرقد سيّده خديجه، دختر امام علي عليه السلام مي‌رسد و از سمت غرب، از مُحاذيِ ضلع غربي خيابان كوفه شروع ميشود تا در سمت شرق، به پشت خانة امام علي عليه السلام برسد. اين منطقه، خانة امام علي عليه السلام مسجد كوفه و صحني كه مرقد مسلم بن عقيل و هاني بن عروه در آن واقع شده را در بر خواهد گرفت.
اين محدوده شامل فضاهاي سبز و پُر سايه‌اي است كه در خلال آنها نيمكتهايي براي نشستن و استراحت گردشگران و زائران تعبيه خواهد شد و همچنين داراي فروشگاه‌هايي خواهد شدكه نيازهاي غذايي آنان را
تأمين كند. به علاوه، پاركينگ بزرگي كه شمار قابل توجهي از اتومبيلها و اتوبوسها را در خود جاي خواهد داد.
در اين پروژة عمراني، نماي خارجي ديوار مرقد ميثم تمّار (هر چهار ضلع آن)، طيّ دو مرحله با سراميك سبز تيره، نماسازي ميشود و نيز گرداگرد اين مرقد راه روهاي هندسيِ منتظمي ايجاد مي‌گردد و اين
بارگاه نوراني با يك خيابان جديد به مسجد كوفه و ساير اماكن تاريخي متّصل ميشود. همچنين در نظر است كه ديواري در سمت مقابل ورودي اصلي مرقد احداث شود كه شكل آن مُلهَم از شكل همان نخلي است كه ميثم ـ رضوان الله عليه ـ بر آن مصلوب شد و در آن آبفشاني تعبيه خواهد شد تا به اين مكان، نمايي زيبا ببخشد و آن حسّ معنوي مطلوب را ايجاد كند.
اميد است كه اين پروژه با موفّقيّت به پايان برسد تا منعكس كنندة منظرِ زيبا و تمدّنيِ عظيم شهر كوفه باشد؛ شهري كه در گذشته پايتخت امير المؤمنين علي عليه السلام بوده و در آينده‌اي كه تنها خداوند از آن آگاه است، پايتخت نوادة گراميش حضرت حجّت بن الحسن العسكري خواهد شد.
پي نوشت ها:
1. مظفّر، ميثم تمّار، ص75
2. همان
3. حرز الدّين، مراقد المعارف، ج2، ص342
4. آل عمران (3) : 169
5. نور (24) : 36
6. بخشي از گفتگوي شفاهي با مهندس حسنين كربول.