به مناسبت سالروز ولادت هشتمین پیشوای شیعیان؛

هشتمین ستاره پرفروغ آسمان امامت امام علی بن موسی الرضا(ع) در 11 ذی القعده 148 هجری قمری در مدینه دیده به جهان گشود و شیعیان را غرق در شادی و سرور کرد. این امام همام فرزند امام موسی کاظم(ع) و نجمه خاتون از برترین زنان عالم بود. 

«ابوالحسن، ابوالحسن ثانی و ابوعلی» از کنیه های ایشان به شمار می رود، مشهورترین لقب این بزرگوار «رضا» و «عالم آل محمد» محسوب می شود و از دیگر لقب های امام رضا(ع) «صابر، فاضل، رضی، وفی، صدیق، زکی، سراج اللّه، نورالهدی و ضامن آهو» است.

امام هشتم شیعیان دوره کودکی خویش را در کنار پدر بزرگوارش سپری کرد و از سرچشمه دانش و علم ایشان سیراب و با علوم زمانه آشنا شد و پس از شهادت هفتمین امام شیعیان رسالت سنگین امامت را به مدت 20 سال برعهده گرفت تا با هدایت مسلمانان در مسیر سعادت در جهت تحقق اهداف این دین مبین گام بردارد.

دوره امامت ایشان همزمان با دوران خلافت هارون الرشید، مامون و امین عباسی بود، عصری که ظلم و ستم فراوانی بر خاندان اهل بیت(ع) و شیعیان روا می شد. در دوره مامون به علت آن که پایه های حکومت خویش را با وجود علویان به ویژه امام رضا(ع) در خطر می دید از همان ابتدا تصمیم گرفت تا با کمک «فضل بن سهل» وزیر خود، پایه های این خلافت را با استفاده از موقعیت امام(ع) محکم سازد.

بنابراین در ظاهر پیشنهاد خلافت و جانشینی را به امام رضا(ع) داد و بنا را بر این گذاشت در صورت مخالفت ایشان موضوع ولایتعهدی را مطرح کند تا اینگونه حکومت خویش را در میان شیعیان، مشروع جلوه دهد. 

وی نخست امام رضا(ع) را به اجبار از مدینه به خراسان فراخواند و هنگامی که هشتمین امام شیعیان(ع) به مرو وارد شد، مردم بسیاری از امام رضا(ع) استقبال کردند و مامون با استفاده از این فرصت به سرعت پیشنهاد ولایتعهدی را به امام (ع) داد اما آن بزرگوار این موضوع را نپذیرفت. به همین دلیل این خلیفه عباسی تمام تلاش خود را برای کاهش جایگاه معنوی و خدشه دار کردن چهره وی با برگزاری جلسه های مناظره به کار بست اما همواره دانش بیکران آن امام همام سبب پیروزی ایشان در این مناظره ها می شد.

عوامل یاد شده سبب شد تا توطئه های مامون عباسی با شکست رو به رو شود و سرانجام او که جایگاه سیاسی خویش را در خطر می دید دستور داد تا در 30 صفر 203 هجری قمری هشتمین امام شیعیان(ع) را مسموم کنند و به شهادت برسانند. اینک بارگاه ملکوتی ایشان در مشهد مقدس، زیارتگاه دوستداران اهل بیت (ع) است. 

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز ولادت امام رضا(ع) به گفت وگو با «حجت الاسلام حسین جوشقانی» استاد حوزه علمیه قم و پژوهشگر امور دینی پرداخته است.

حجت الاسلام جوشقانی درباره دلیل اعطای لقب عالم آل محمد(ص) به امام رضا(ع) گفت: نقش هشتمین امام شیعیان(ع) در دوره ای که فرقه های مختلف در تلاش بودند تا اسلام ناب و راستین را به انحراف بکشانند، بسیار موثر بود و از طرفی دیگر ایشان درخصوص گسترش علوم یعنی تفسیر و تبیین دانش زمانه از هیچ تلاشی فروگذاری نکرد و در واقع امام(ع) سرچشمه علم الهی در آن هنگامه بود بنابراین حضور وی در زمان خلافت بنی عباس سبب شناخت مسیر درست اسلام و مرجعیت علمی اهل بیت(ع) شد و به این دلیل، آن بزرگوار به عالم آل محمد(ص) شهرت یافت. 

استاد حوزه علمیه قم در ارتباط با سجایای اخلاقی امام رضا(ع)بیان داشت: آن چیزی که در متون دینی وجود دارد، مهربانی و محبت امام(ع) به شمار می رود. البته تمامی اهل بیت(ع) بسیار مهربان و با محبت بودند اما مهربانی ایشان بسیار در میان مسلمانان زبانزد است با توجه به اینکه برخی از فضیلت های الهی در وجود هرکدام از ائمه معصومین(ع) تجلی می یافت، نسبت به ایشان نیز این ویژگی اخلاقی نمود پیدا کرده بود و اینک حضور مسلمانان در حرم هشتمین امام شیعیان این سجایای اخلاقی را به خوبی عنوان می کند. باید دانست امام رضا(ع) از نظر توجه به مسایل معنوی و پرداختن به امور عبادی نیز برجسته بود.

این پژوهشگر امور دینی شرایط زمانه امام رضا(ع) را اینچنین ارزیابی کرد و توضیح داد: شرایط زمانه ایشان بسیار دشوار و سخت بود، به صورتی که خاندان بنی عباس به دلیل خونخواهی از بنی امیه، حاکمیت و خلافت را از آن خود کردند و طمع مقام و ثروت سبب شد تا همانند بنی امیه نسبت به ائمه معصومین ظلم و ستم بسیاری را روا دارند. هشتمین امام شیعیان(ع) در رویارویی با توطئه های مامون خلیفه عباسی برنامه ریزی و راهبردهای بسیار دقیقی را به کار برد. هنگامی که این خلیفه عباسی، امام(ع) را به منطقه توس آورد، به دنبال طراحی نیرنگی بود تا بتواند از نفوذ و جایگاه معنوی وی در میان مردم بکاهد و به تمامی ارتباط های میان ایشان با شیعیان نظارت داشته باشد. زمانی که مامون این امام همام را با خود به کاخ برد، امام رضا(ع) از توطئه وی آگاه شد و برای از میان برداشتن این موضوع، خویش را از مسایل سیاسی و عزل و نصب ها دور ساخت. 

حجت الاسلام جوشقانی هدف مامون از انتخاب امام رضا(ع) به ولایتعهدی را چنین توصیف کرد: این خلیفه عباسی برای تخریب جایگاه و موقعیت امام(ع) می کوشید تا ظلم و ستم های حکومت خود را به هشتمین پیشوای شیعیان(ع) نسبت دهد. دومین نقشه وی کنترل ارتباط ایشان با مردم بود تا هیچ فردی نتواند علیه حکومت وقت اعتراض کند و اینگونه می توانست بر تمامی رفتاری های امام امت نظارت داشته باشد. 

این استاد حوزه علمیه قم در ادامه درباره دلیل های پذیرش ولایتعهدی از طرف امام رضا(ع) تصریح کرد: امام رضا(ع) چاره ای جز پذیرش ولایتهدی نداشت زیرا این امر از طرف مامون اجباری بود. در واقع اگر ایشان نمی پذیرفت، مامون این امام همام را به شهادت می رساند. البته هشتمین امام شیعیان با هوشیاری و سیاست دینی بسیار عالی توطئه این خلیفه عباسی را توانست خنثی کند. هنگامی که وی عهد بست که ولایتعهدی را خواهد پذیرفت بیان کرد که در هیچ مساله ای دخالت نخواهد داشت، به این دلیل هم نفوذ معنوی ایشان حفظ شد و علاوه بر آن مامون نتوانست جنایت های خود را به امام(ع) نسبت دهد. 

وی در ادامه افزود: در برخی از روایت ها عنوان شده است؛ مامون عباسی همواره تمام تلاش خود را به کار می برد تا با برگزاری مناظره های گوناگون از محبوبیت ایشان بکاهد و اینگونه به شخصیت علمی امام رضا(ص) آسیب وارد کند و بتواند جایگاه خود را حفظ کند اما غافل از آن بود که ایشان عالم آل محمد است و در هیچ مناظره ای با مشکل روبرو نمی شد و همین جلسه ها و مناظره ها سبب افزایش محبوبیت هشتمین پیشوا(ع) در میان مردم شد بنابراین این خلیفه عباسی موقعیت خود را در خطر دید و به قتل امام(ع) اقدام کرد.

این پژوهشگر امور دینی درباره شیوه مناظره امام رضا(ع) یادآور شد: ایشان در گفت و گوهای گوناگون با فرقه ها و مکتب های مختلف، همواره به مخالفان و رقیبان خود آزادی اندیشه و بیان می داد و هرگز حالت تهاجمی به خود نمی گرفت. شیوه مناظره تمامی اهل بیت(ع) اینگونه بوده است و از جدال های بسیار پرهیز می کردند. موضع ایشان در این مناظره ها با بردباری، علم و دانش فراوان به گونه ای بود که تاثیر مثبتی را بر همگان می گذاشت و فضای مناظره را کوتاه و قانع کننده می ساخت. امام(ع) جایگاه علمی ویژه ای داشت. او از دانشی سرشار بهره مند بود و این برجستگی علمی در رویارویی با دانشمندان ادیان و مذهب های دیگر، بهتر آشکار می شد. در عصر امام رضا(ع) در زمانی که تمامی دانشمندان در پاسخ دیگران فرو می ماندند، از ایشان کمک می خواستند تا بر حقانیت مطلب های خویش گواهی دهند.

استاد حوزه علمیه قم درباره نقش امام رضا(ع) در برابر موج فکری و دینی که در جامعه عباسی وجود داشت، عنوان کرد: پرورش شاگردان و توسعه مکتب اسلامی از جمله وظایفی بود که وی در این هنگامه برعهده داشت. ایشان مکتب و نهضت علمی و فرهنگی اهل بیت(ع) را تداوم بخشید. عصر این چهار امام بزرگوار یعنی امام باقر(ع)، امام صادق(ع)، امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) هنگامه ای برای تفسیر و تبیین مبانی و معارف دین به ویژه ولایت به شمار می رود که هشتمین امام شیعیان(ع) با کرسی تدریس گسترده خویش و پرورش شاگردانی بنام این امر را ادامه داد. البته شهید مطهری بر این باور بود که مامون عباسی به خوبی مبانی شیعه را می دانسته، اما به دلیل علاقه به جاه و مقام همچون پدرش هارون الرشید ظلم و ستم فراوانی را نسبت به امام رضا(ع) روا داشته است.

وی در ارتباط با حضور امام رضا(ع) در ایران و تاثیرهای شگرف ایشان بر مردم این سرزمین گفت: هشتمین امام شیعیان(ع) در سفر به خراسان کوشید تا مردم را با اسلام، قرآن، تشیع، اخلاق اسلامی، آرمان های دینی و احکام مذهبی آشنا سازد و اینک آرامگاه امام رضا(ع)، حضرت معصومه(ع) و شاهچراغ مایه افتخار ایرانیان است و نتیجه این امر گسترش مکتب تشیع، مبانی اسلام ناب و پرورش انسان های بزرگی چون امام خمینی(ره) در این دیار کهن محسوب می شود. 

حجت الاسلام جوشقانی درباره نقش فضل بن سهل در شهادت امام رضا(ع) چنین بیان داشت: این وزیر مامون عباسی در شهادت هشتمین امام شیعیان(ع) دارای نقش کلیدی بود. همواره در طول تاریخ افرادی در کنار حاکمان بودند که در شهادت این امامان بسیار موثر بودند و سبب ایجاد کینه در حاکمان وقت نسبت به ائمه معصومین می شدند. آنان با خبرهای دروغین نظر خلفا را نسبت به اهل بیت(ع) تغییر می دادند و شرایط ظلم و ستم را ایجاد می کردند و درباره شهادت امام رضا(ع) نیز این وزیر دستگاه وقت بسیار تلاش کرد تا مامون را علیه این امام همام برانگیزد.

استاد حوزه علمیه قم در پایان با اشاره به نامگذاری دهه کرامت گفت: از نخستین روز ذی القعده تا یازدهمین روز آن که فاصله ولادت حضرت معصومه(س) و امام رضا(ع) محسوب می شود و افراد بسیاری برای زیارت این دو بزرگوار در حرم آنان حضور می یابند و به این دلیل این هنگامه را دهه کرامت نامیدند تا همگان ارزش وجودی آن خوبان را به خوبی دریابند. امام رضا(ع) در حدیثی می فرماید: «کار شایسته و کوشش در عبادت را، تنها به اعتماد و پشت گرمی محبّت آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم رها نکنید.» این حدیث به این معنا است که نباید به نمازتان بی توجه شوید و تنها به توسل توجه داشته باشید و از آن طرف محبت اهل بیت(ع) را هم رها نکنید در واقع هر دو امر لازم است. ارکان ولایت سه رکن محبت، معرفت و اطاعت از اهل بیت(ع) است. مسلمانان هم باید اهل بیت(ع) را دوست داشته باشند و نیز بایستی شناخت لازم را نسبت به این بزرگواران پیدا کنند و به موجب این دوستی و شناخت ائمه معصومین(ع) سیره آنان را در زندگی خویش پیاده کنند و در تمامی امور به کار برند.